بن یاخته‌ها(قسمت دوم)
بن یاختههای جنینی
بن‌یاخته‌های جنینی(ES) آنچنانکه از اسمش بر‌می‌آید از جنین بدست می‌آیند. در قسمت اول این مجموعه گفته شد که بن یاختههای جنینی در توده‌ی سلولی داخل حفره‌ی بلاستوسیت قرارگرفته اند. بلاستوسیت از 3 بخش تشکیل شده است، شامل:
1. تروفوبلاست: لایه‌ی سلولی احاطه کننده‌ی بلاستوسیت
2. بلاستوسل: حفره‌ی درون توپ بلاستوسیت
3. توده یاختههای درونی: از حدود 30 یاخته که از نوع ES هستند تشکیل شده و در گوشه‌ای از بلاستوسل بر روی ترفوبلاست قرار گرفته.
برای تهیه‌ی ES از نطفه‌های 4-5 روزه‌ای که به روش IVF ( لقاح تخمک و اسپرم در آزمایشگاه) حاصل شده‌اند، با موافقت والدینشان، استفاده می‌شود. چراکه امکان استخراج آنها از تخم لقاح یافته در رحم مادر، وجود ندارد.
ES را از توده یاختههای درون بلاستوسیت نطفه‌های اهدایی برداشت می‌کنند و در آزمایشگاه کشت می‌دهند تا از آنها برای مطالعات بن‌یاخته شناسی و کابردهای «مهندسی بافت» بهره برداری کنند.
ESهای ایزوله شده از بلاستوسیت را در پتریدیش‌هایی از جنس پلاستیک که محتوی مواد غذایی و فاکتورهای رشد لازم برای تکثیر و گسترش بن یاخته‌ها در محیط کشت است، منتقل می‌کنند. البته شرط اساسی برای کشت مناسب، برقراری ارتباط و اتصال سلول‌های مورد کشت با محیط کشتشان است تا مواد غذایی و فاکتورهای رشد بتواند به سلولها منتقل شود. از این رو سطح درونی ظرف کشت با یک لایه سلولی که معمولاً از نوع سلول‌های پوست جنین موش می‌باشد، پوشیده می‌شود. این سلول‌های با تیمارهای ویژه‌ای که روی آنها صورت می‌گیرد قدرت تقسیم خود را از دست می‌دهند.
این لایه‌ی سلولی را به این دلیل که علاوه بر ایجاد سطحی چسبنده برای اتصال بن یاخته‌ها، نقش غذارسانی به یاختههای مورد کشت را دارند، لایه‌ی غذا دهنده یا لایه‌ی پستانکیfeeder layer می‌گویند. لایه‌ی پستانکی، مواد غذایی را در محیط کشت رها می‌کند و بن یاخته‌ها در صورت ارتباط با محیط کشت آن را دریافت می‌کنند.
بد نیست به این نکته اشاره شود که برخی دانشمندان در تلاشند تا محیط کشت‌هایی را طراحی کنند که در آنها برای رشد یاخته‌ها نیازی به تعبیه‌ی لایه‌ی پستانکی مشتق از یاختههای جنینی موش نباشد. اهمیت تحقیق و پیشرفت در این بعد از کار، در کاهش خطر آلودگی بن یاخته‌ها در اثر انتقال ویروس یا ماکرومولکول‌هایی که می‌توانند در سلول‌های انسانی به عنوان آنتی‌ژن شناخته شوند، می‌باشد.
پس از گذشت چند روز از تکثیر بن یاختههای جنینی حاصل از توده‌ی یاخته‌ای بلاستوسیت در محیط کشت آنها را بین چندین محیط کشت تقسیم می‌کنند که هرکدام قابلیت ایجاد یک دودمان سلولی جدید را دارند.
یاختههای موجود در دودمان‌های ES از نوع بن یاختههای «پُرتوان» یا "pluripotent" هستند به این معنا که تقریباً قابلیت تبدیل به همه‌ی انواع یاخته‌ها را دارند.
یاختههای حاصل از کشت را می‌توان منجمد کرد و آنها را برای مدت‌ها نگهداری کرد و یا در حالت انجماد به آزمایشگاه دیگری انتقال داد. ویژگی این یاخته‌ها این است که بعد از خروج از حالت انجماد، تکثیر خود را ادامه می‌دهند و اختصاصات خود را همچنان حفظ می‌کنند.
برای حفظ ویژگی تمایزنیافتگی یاختههای ES باید با برقراری شرایط ویژه‌ای امکان ارتباط یاخته‌ها را با همدیگر مسدود کرد چراکه یاختههای ES زمانی که با هم تجمع می‌یابند شروع به تشکیل توده‌های جنینی می‌کنند و به طور خود به خودی تمایز حاصل می‌کنند.
برای استفاده از یاختههای ES در تولید انواع خاصی از بافت‌ها لازم است که دانشمندان کنترل تمایز یابی را در دست گیرند تا بافت مورد نظرشان را بدست آورند. به سه مورد از اقداماتی که می‌توان در این زمینه انجام داد اشاره می‌کنیم:
• تغییر ترکیبات شیمیایی محیط کشت یاخته‌ها
• تعدیل ژنتیکی آنها با وارد کردن ژن ویژه به آنها
• افزودن فاکتورهای رشد ویژه‌ی تمایز بافت دلخواه
از بین این روش‌ها روش آخر سبب تمایز مستقیم می‌شود و از این رو بیشتر مورد توجه است. برای این منظور تلاش‌های زیادی برای کشف فاکتورهای رشد و تمایز، و ترتیب و چگونگی عمل آنها صورت می‌گیرد.
در صورتی که دانشمندان روش القای تمایز یاختههای ES به نوع ویژه‌ای از سلولها را بیابند می‌توان از آن برای درمان بیماری‌های خاص نظیر دیابت، پارکینسون، صدمات نخاعی، سرطان، نقص‌های بینایی و شنوایی و بسیاری دیگر بهره جست.
ممکن است این سوال برای شما مطرح شده باشد که چرا یاختههای ES همانند آنچه که در مورد بن یاختههای بزرگسالی انجام می‌شود به طور مستقیم به بدن تزریق نمی‌شود؟ در پاسخ به این سوال باید یاداور ویژگی پر توانی یاختههای ES شد. این ویژگی سبب می‌شود که این سلولها به انواع سلولها تمایز یابند و سبب ایجاد تراتوما (teratoma) ،که نوعی تومور متشکل از انواع بافت‌های جنینی است، در بدن بیمار شود.
نویسنده: سمانه سادات عنایتی
تنظیم برای تبیان : محسن مرادی
